• هه ست و سۆز به زوانوو ئه ذای خاسته ر به ر وزیۆ

په‌رس و جواوو ڕۆزنامه و "شرق" ی چه نی پرۆفسۆر کاتلین هۆگی، مامۆساو زوانشناسی زانکۆ باشووروو ئۆسته‌رالیای  

هۆرگێلنه ر: موختار که‌ریمی      

په رسه: فه لسه فه و چننه زوانی چێشه ن و چی ئاننه سه روو زوانوو ئه دای پاگیریۆره ؟             

جواو: ئه شناسای و په یجۆری که رده ی سه روو گردو ئا زوانا که مرۆڤه کا قسێشا په نه که را، بایه خییه فره به رزشا هه ن، پا ماناییه که هه ر زوانییه تاییبه ت مه ندییه وێش هه نێ که مێژوو و داب و نه رێت و ئاستوو زانایی کۆمه ڵگاو ئا مرۆڤا گێرۆ وێ. وه ختییه که زوانییه به هه ر هۆکارییه فۆتیۆ یا بواروو هه رمان په نه که رده ێش که مه و بۆوه، مێژوو داب و نه رێتوو خه زانه و زانایی قه سه په نه که راو ئا کۆمه ڵگایچه فۆتیۆ یا وه رته سک بۆوه. په یجۆری پسپۆڕاو ئی بوارییه سه له منانش که مرۆڤ ته نیا جه ڕاو زوانه که یشه و تاوۆ خه زانه و زاناێش جه نه ویه په ی نه ویه ته ری فاڕۆوه. به ڵام ئه گه ر زه مانییه به ناچار زوانییه ده سه ڵات دارته ر جه زوانه که و وێش به کار بارۆ، ئیتر تواناو فاڕایه ۆ میراتوو زاناییه ده ڵه مه نده که و وێش په ی نه وه کا ته ریش نمه مه نۆ. په ی نموونه ی مزانمێ که جه وه ڵاته ئه فریقاییه کانه زانیاری جه باره و ئا گیواواوه که بایه خوو ده واو ده رمانیشا هه ن، به شیه ن جه زانیاری په ڕ بایه خی پزشکی ئا وه ڵاتا. و خه ڵکه که یچشا نامێ و شێوازوو به کار ئارده ی ئا گیواوا ته نیا به زوانوو وێشا و به واتیلێ(واژێ) تایبه توو وێشا تاوا به روزا و به درێژایی مێژووی هه ر پا زوانا فێرێ بیه نێ. فره و وه ختا هۆره وگێڵنای نامێ ئاجۆره گیواوا و ئا ده واو ده رمانا په ی زوانه کا ته ری پا ئاسانییه نمه کریۆ 

په رسه: بایه خوو فێربییه ی و وانای به زوانوو ئه داێ چێشه ن؟     

جواو: ئا په یجۆرییا که جه بڕیه وه ڵاتێ ئافریقایینه کریاێنێ، سه له منانشا که جه کۆمه ڵگاێ هه ژارێ و وه ڵنه که وتێنه که ڕێژه و خوێنده واری به ته مه نا به تایبه ت ژه نا ئینا واره و، په روه رده به زوانوو ئه دای په ی زاڕۆڵا فره په یوازو و گرینگه ن. جه لایه ته ریچه و وانای به زوانیه ناوچه یی و نه ته وه یی و ناونه ته وه ییچ هه رپاسه گرنگه ن. پیجۆره جه سه رده موو ئارۆینه به شیه فره جه زاڕۆڵاو دنیای په یوازشا به فێر بییه ی یه رێ زوانا هه ن، یه که م زوانوو ئه داێ و دماته ر زوانییه ناوچه یی و ناونه ته وه یی. بێ گمان فێر که رده ی وانه زانستیه کا به فێرکارا جه فێرگه نه، پێسه و ڕیازی مشۆم لانی که م 6 تا 8 ساڵێ جه فێرگه نه به زوانوو ئه داێ بۆ. زوانوو ئه داێچ مشۆ جه لاو پسپۆڕوو شاره زایاو زوانی به زاڕۆڵا فێر کریۆ. تا ئادێچ بتاوا زوانوو ئه دایشا به باشی فێرێ با و جه ڕاو ئی زوانیچه و وانه زانستییه کاتره یچ به باشی بیاوانه و فێرێشا با                                                                                                      

په رسه: پێوه ندی زوانوو ئه دای و شوناش (هویت) و مرۆڤی ئینا جه چێشه نه؟     

جواو: زوانوو تاکی جه یانه و جه کۆمه ڵگانه ئه رمانه ریه بنه ڕه تی شوناس( هویت) و تاکینه‌ (تاکینه. به ڵام چی به ینه نه که سانێ هه نێ که دوه زوانێ یان چننه زوانێنێ و سه روو ئی ئه ساسیچه شوناسییه چن لایینه شا هه ن. فره و ئا که سا که جه باروودۆخیه چن زوانینه په روه ردێ کریا ێنێ، دلێ ئا زوانا و ئا شوناسه جۆراوجۆرانه تووشوو وێگمبییه ی بیه نێ. ئینه به شیه جه وا‌قێعوو ئا دنیاێنه. چی حاڵه ته نه ئیتر تاک ته نیا به زوانوو ئه داو وێش په نه شناس(پێناسه) نمه کریۆ، به ڵکوو چه نی زوانوو ئه داێش به زوانه کاته ریچ که فێرشا بییه ن، مشناسیۆ. به ڵام هیشتای چی باروودۆخیچه نه زوانوو ئه داێش بایه خیه تایبه تی و یه که مش هه ن

                                            .

·     په‌رسه: ده وروو زوانوو ئه داێ جه پێوه ندییه کۆمه ڵایه ته کاو تاکینه تا چه ڕادیه ن؟  

جواو: ئێمه مزانمێ که مرۆڤ په ی ئه نه یاوای جه دنیاو به ری و هه رپاسه په ی هه ست که رده ی به ئاسایشی جه قۆناغێ جۆراجۆرێنه په یوازش به زوانوو ئه داو وێش هه ن. چ جه کۆمه ڵگا گولانه کاو ئه مریکای باکوورینه، یا سامییه کاو نیشته جێ باکووروو وه ڵاته سکاندیناوییه کانه، یا سانه کێ ده شته چۆڵه کاو باشووروو ئه فریقای، یا خۆجه یه کێ ئۆسترالیای یا هه ر یاگیه ته ری، مرۆڤه کا به گردی، به تایبه ت جه عانوو نه وه شییه نه، یان به روسته ی هه ستووسۆزیه نه به یه ک ڕاده په یوازیشا به زوانوو ئه دای هه ن. ڕاده و په یوازی مرۆڤه به ته مه نه کا چی پێوه ندینه به زوانوو ئه دای ئینا سه ر ته ره و. مرۆڤ وه ختوو لاونایه و، ئه هوه ن که رده یه و که سانێ ته ری، قسێ وه شی و به ر وسته ی هه ستووسۆزی، به زوانوو ئه دایش خاسته ر تاوۆ مه به ستوو وێش یاونۆ تا به زوانی دووهه م    

 په‌رسه‌ : یاگێ زوانوو ئه داێ جه عانوو ویرکه رده یه و مرۆڤیه نه ئینا چکۆ؟

جواو: پ.د. ئێکهارد وۆڵف پسپۆڕو زوانه وانی شاروو لایپزیکو ئاڵمانی ماچۆ: ،، جه فێربییه ینه زوان گردچێو نییه ن، به ڵام به بێ زوانی، جه فێربییه ینه گردچێو بێ بایه خه ن،،. ئینه باشته رین جواوه ن په ی ئا په رسێ شمه. گرد تاکێو په ی یاوای به ئامانجه کاش جه ویه روو فێربییه ینه په یوازییه تایبه تش به فێربییه ی و زاڵبییه ی به زوانوو ئه داو وێش هه ن. به بێ ئینه یه توانایی و ژیوای هزروویری( زندگی عقلانی) مرۆڤی تووشوو کێشه ی بۆ. فێربییه ی و په روه رده به زوانوو ئه دای په ی گرد زاڕۆیه سه روو ئی دنیایوه په یوازه ن.                  

په‌رسه‌ : تاکێو که جه زوانوو ئه داو وێش بێ به ش کریان، تووشوو کام کێشه و گیرووگرفتی بۆ جه ژیوای ڕوانه یشه نه و جه گه شه که رده ی که سایه تیشه نه؟ 

                                                          
جواو: که سانێ که نمه تاوا جه زوانوو ئه داو وێشا پێسه و ئامرازوو پێوه ندی جه په روه رده و فێربییه یشانه که ڵک هۆرگێرا، جه دماڕۆنه و دلێ ژیوای ڕوانه یشانه تووشوو کێشه و قه یرانێ فرێ با. په ی نموونه ی ئا جۆره که سا سه رکه وته ی جه فێربییه ینه به هه رمانیه قورسه مزانا و ده رفه تشا په ی به ده س ئارده ی خونده واری و هۆرگیریای جه زانکۆوه کانه وه رته سک بۆوه و دماته ریچ هه رمانێ قورسێ و که م داهاتێشا په نه دریا و ته نانه ت ئێسته یه و هه رمانییه گونجیاێچ به ئه رکیه قورس مه ی وه ره چه ماشا. ئی کێشه تاوۆ جه دماڕۆنه بۆ به نارازی بیه ی جه کۆمه ڵگای و جه بڕیه ویه رێچه نه ئی که سا تووشوو تاوانکاری با

 په‌رسه‌ : زوانوو ئه دای جه وییه روو ده روونشناسینه چه یاگێوه ش هه نه؟ تاکێوه که جه زوانوو ئه داێش بێ به ش بیه ن، په ی نموونه ی جه وییه روو به زه یی(ڕه حم)) و وه شه ویسینه تووشوو چه گیرووگرفتیه بۆ؟  

                                                                                                                

جواو: چی وییه ره نه من تا ئیسه هیچ په یجۆرییه م نه بیه ن و که سیه یچ نمه شناسوو که چی باره وه په یجۆریش که رده بۆ. جواویه م په ی ئی په رسێ نییه ن. به ڵام هه رپاجۆره که وه ڵته ر واتم، مرۆڤ وه ختوو لاونایه و، ئه هوه ن که رده یه و که سانێ ته ری، قسێ وه شی و به ر وسته ی هه ستووسۆزی، به زوانوو ئه دایش خاسته ر تاوۆ مه به ستوو وێش یاونۆ تا به زوانی دووهه م.